Bài soạn "Tự do" của P.Ê-luy-a số 4

I. Tác giả
- Pôn Ê-luy-a (1895 - 1952) là nhà thơ lớn nước Pháp.
- Năm 1919, ông từng tham gia trào lưu siêu thực.
- Thời kì này, các tác phẩm của ông thường mang nội dung chống chiến tranh đế quốc và giàu tính nhân đạo.
- Trong chiến tranh thế giới lần thứ 2, ông thoát li hẳn trào lưu siêu thực, tham gia mặt trận chống chủ nghĩa phát xít.
- Thơ ông không chú trọng xây dựng các hình ảnh như thơ truyền thống mà hàm chứa suy luận trữ tình triết lí, mang đậm chất trữ tình chính trị và hơi thở của thời đại.

II. Tác phẩm
- Bài thơ Tự do được viết vào mùa hè năm 1941, trong thời kì nước Pháp bị quân đội phát xít Đức xâm lược, in trong tập Thơ ca và chân lí, 1942 (1942) và được coi là thánh ca của thơ ca kháng chiến Pháp.
- Nội dung chính: Khát vọng tự do cháy bỏng của nhà thơ (và của cả dân tộc Pháp) khi đất nước bị xâm lăng.
- Bố cục: Bài thơ gồm 21 khổ thơ, không kể dòng cuối cùng chỉ là chữ Tự do (được viết hoa). Mỗi khổ bốn câu, ba câu đầu viết theo thể thơ bảy âm tiết, câu thứ tư (cũng là điệp khúc của toàn bài) chỉ có bốn âm tiết. Nguyên bản bài thơ không có vần, không có các dấu chấm câu, trừ dấu chấm hết cuối bài.

III. Trả lời câu hỏi
Bài 1 trang 173 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Đọc kĩ bài Tự do để hiểu chủ đề tác phẩm. Tìm hiểu cách liệt kê các hình ảnh trong bài thơ (chú ý tính chất hình ảnh thị giác).

Trả lời:

- Chủ đề bài thơ là khúc ca ca ngợi tự do và bày tỏ khát vọng, sự say mê của tác giả và hàng triệu con người đối với tự do.

- Cách liệt kê các hình ảnh: mỗi khổ thơ đều xuất hiện liên tiếp các hình ảnh thu được bằng thị giác như trang vở, bàn học, cây xanh, đất cát, tuyết, trang sách, tro tàn, gươm đao, mũ áo , sa mạc, rừng hoang, tổ chim, hoa trái, khoanh bánh trắng, trời xanh, vầng trăng, tàu thuyền…, bằng cảm giác về màu sắc (trời trong xanh, khoanh bánh trắng, rực vàng son) không theo trật tự hay logic nào.

=> Những hình ảnh được liệt kê trong bài thơ là những hình ảnh giản dị, gần gũi, chân thực trong cuộc sống. Tuy nhiên, việc sử dụng hình ảnh này không làm mất đi sự thiêng liêng của tự do mà ngược lại nó làm cho Tự Do được mở rộng ra nhiều nghĩa: Tự Do hóa thân vào mọi nơi, mọi chỗ và hóa thân vào cuộc sống.

Bài 2 trang 173 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Tìm hiểu câu kết “Tôi viết tên em" của mỗi khổ thơ, cách lặp từ theo kiểu “xoáy tròn" (Trên...trên...) và nhạc điệu bài thơ. Phân tích cách sử dụng đại từ “em".

Trả lời:

* Nghệ thuật tạo câu trùng điệp: "Tôi viết tên em"

- Tạo nhạc điệu cho bài thơ. Người đọc liên tưởng tới những nốt nhấn của một bản giao hưởng. Nó dội vào lòng người nghe, nó khắc sâu vào tâm trí, đồng thời sự lặp lại tạo ra điệp khúc.

- Sự lặp lại nhiều lần gợi một niềm tin vững chắc, một sự khẳng định chắc chắn, vững bền không thể đổi thay.

- Những lời tự nhủ, những lời khắc cốt ghi tâm ấy cũng chính là cách để nhà thơ thể hiện sự tôn thờ, đề cao tự do.

=> Đó là khát khao mãnh liệt của tác giả để vươn tới tự do.

* Cách lặp từ theo kiểu xoáy tròn “Trên ... trên..." có tác dụng:

+ Tạo nhạc điệu, điểm nhấn cho bài thơ

+ Là cách thức tối ưu để tác giả bày tỏ tình yêu của mình với tự do

Bài 3 trang 173 SGK Ngữ văn 12 tập 1

So sánh ý nghĩa của từ “trên" được sử dụng nhiều lần trong bài để chỉ không gian và thời gian.

Trả lời:

- Giới từ “Trên" báo hiệu trạng ngữ chỉ địa điểm:

+ Địa điểm cụ thể, hữu hình: trang vở, bàn học, đất cát, tuyết, mũ áo vua quan...

+ Địa điểm trừu tượng: thời thơ ấu, điều huyền diệu đêm đêm, các mùa, những mảnh trời trong xanh, những khoảnh khắc hừng đông...

- Tự do không chỉ được gắn với những vật cụ thể đang hiện hữu mà còn hiện diện trong không gian “tôi" chiếm lĩnh ngự trị. Nó hiện diện trong giấc mơ, trong trí tưởng tượng, trong hồi ức và trong tất cả những gì không thể cảm nhận bằng trực giác thông thường.

- Giới từ “trên" chỉ thời gian (trên = khi, lúc). Trường phái siêu thực không phân biệt ranh giới rõ rệt giữa không gian, thời gian.

Bài 4 trang 173 SGK Ngữ văn 12 tập 1

Trong câu thơ “Tôi viết tên em" được lặp đi lặp lại, "tôi" có thể là tác giả và cũng có thể là những độc giả của bài thơ, "viết" có thể hiểu là "ghi, chép", có thể hiểu là "hành động". Từ đó hãy suy luận để chỉ ra tính chất thánh ca của bài thơ này trong cuộc kháng chiến chống phát xít Đức.

Trả lời:

“Tôi viết tên em" khi đang tuổi ấu thơ, ban đêm, ban ngày, lúc hửng đông, lúc đêm tối, khi ở ngoài đại dương mênh mông hay trên núi cao hiểm trở, lúc bão giông hay khi bình yên...

Dù ở nét nghĩa nào thì “tôi" đều biểu hiện sự tự do cháy bỏng, mãnh liệt. “Tôi" đã bị thu phục hoàn toàn bởi “em". “Em" (tự do) đã ngự trị “tôi" chiếm trọn không gian của “tôi", chiếm hết thời gian của “tôi" và suy nghĩ hành động của “tôi" luôn hướng về “em".

Với cấu trúc và suy luận như vậy, bài thơ giống như lời của một bản trường ca, một khúc hát dài ca ngợi và kêu gọi tự do.

Đặt trong hoàn cảnh nước Pháp bị phát xít Đức xâm lược, nhân dân bị mất tự do, tác phẩm trở thành bài "thánh ca" kêu gọi nhân dân Pháp đấu tranh vì tự do, giải phóng đất nước.

Tổng kết

Bài thơ Tự do nêu lên khát vọng tự do và lời kêu gọi hành động vì tự do của tác giả, kêu gọi nhân dân nước Pháp đồng lòng vì một lí tưởng chung. Bài thơ được xem là thánh ca của thơ kháng chiến Pháp với lí tưởng không thể cam chịu sống như một kẻ nô lệ, một kiếp sống lầm than cơ cực dưới bóng của phát xít Đức.